TRANSGRANICZNA POMOC LEKOWA PROWADZONA PRZEZ ORGANIZACJE HUMANITARNE W ŚWIETLE PRAWA POLSKIEGO

Niezależność, bezstronność, neutralność i humanitaryzm 
– zasady Dobrego Świadczenia Pomocy Humanitarnej 

wg European Consensus on Humanitarian Aid

Cz. I.

W dobie wciąż narastających konfliktów zbrojnych, aktów terroru, czy katastrof naturalnych i ekologicznych może dojść do sytuacji, kiedy państwa dotknięte kryzysem nie radzą sobie z ochroną własnego społeczeństwa przed tymi zdarzeniami. Wtedy możliwym jest, że zwrócą się o pomoc do innych krajów. Wsparcie okazywane przez inne kraje lub organizacje pozarządowe innych krajów, określa się potoczną nazwą „pomoc humanitarna”. Świadczone jest na wyraźną pomoc dotkniętego kryzysem państwa i jest nieodpłatne.

W celu niesienia pomocy humanitarnej powstało na świecie wiele organizacji. Jedne z nich zajmują się tylko gromadzeniem środków finansowych, potrzebnych na zakup niezbędnych materiałów, drugie gromadzą i przesyłają na miejsce zdarzenia konkretne artykuły i urządzenia, inne zajmują się bezpośrednim ratowaniem życia ludzkiego. 

W pracy tej zostały zestawione ze sobą informacje o istocie pomocy humanitarnej polegającej na ratowaniu życia ludzkiego oraz wiążącymi się z nią świadczeniami oraz współwystępującymi problemami.

Niniejsza praca ma na celu przedstawienie i zastanowienie się nad głównym problemem w funkcjonowaniu w Polsce zespołu Emergency Medical Team (pol. Medyczny Zespół Ratunkowy), jakim jest transport leków poza granice państwa i dostarczenie ich w dowolne miejsce na świecie. 

Rozważając te kwestie należy zwrócić uwagę na istniejące przepisy prawa – polskie, europejskie, oraz państw docelowych. 

Niniejsza praca, przede wszystkim, stanowi studium wytycznych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) dotyczących zespołów ratowniczych świadczących pomoc medyczną, przepisów prawa polskiego regulujących to zagadnienie oraz przedstawia problemy, które wiążą się z działalnością humanitarną polegającą na ratowaniu życia. 

KATASTROFA W  NEPALU JAKO PRZYKŁAD Udzielania MIĘDZYNARODOWEJ POMOCY HUMANITARNEJ

25 kwietnia 2015 roku w dystrykcie Lamjung położnym w centralnym Nepalu doszło do trzęsienia ziemi. Epicentrum znajdowało się 77 km od stolicy – Katmandu oraz 75 km od Pokhary, drugiego co do wielkości miasta Nepalu. Najsilniejszy, pierwszy wstrząs, miał siłę 7,8 w skali Richtera, hipocentrum wstrząsów znajdowało się na głębokości 18 km. W ciągu kolejnych 26 godzin zaobserwowano 41 wstrząsów wtórnych, z których dwa przekraczały 6 stopień skali Richtera, natomiast w ciągu 45 dni od głównego wstrząsu zaobserwowano aż 553 wstrząsy wtórne o mniejszym natężeniu. Dla tamtego rejonu było to najsilniejsze trzęsienie ziemi od 81 lat. 

Wskutek katastrofy śmierć poniosło 8700 osób, a ponad 23 000 zostało rannych. Bezpośrednio katastrofa dotknęła 3,7 mln osób, a 5,4 mln zostało poszkodowanych pośrednio. W obliczu ogromu tragedii Nepal zwrócił się o pomoc do rządów innych krajów oraz do międzynarodowych organizacji pomocowych. 

W odpowiedzi na powstały kryzys humanitarny ponad 450 organizacji – rządy wielu państw, Organizacja Narodów Zjednoczonych oraz organizacje pozarządowe (NGO’s – ang. Non Goverment Organizations) uruchomiły swoje zasoby w celu niesienia pomocy poszkodowanym. W okresie od 25 kwietnia do 30 września 2015 roku dostarczono pomoc na kwotę 241 mln dolarów, co spełniało 57% całkowitego zapotrzebowania. 20% dostarczonej pomocy pokryły międzynarodowe organizacje pozarządowe (INGO – ang. International Non-Goverment Organization). 

Jednym z działów niesienia pomocy humanitarnej jest zapewnienie dostępu do opieki medycznej – na ten cel przeznaczono 19 mln dolarów, czyli ponad 80% docelowej sumy umożliwiającej zreorganizowanie służby medycznej w kraju. Fundusze te zostały spożytkowane zarówno w bezpośredniej fazie ratunkowej niesienia pomocy, jak i w fazie odbudowy.

W ciągu 24 godzin od wystąpienia trzęsienia ziemi, do Nepalu przybyło ponad 100 międzynarodowych zespołów poszukiwawczo-ratowniczych i medycznych zespołów ratunkowych z całego świata. 

Polska również pospieszyła na pomoc Nepalowi. Zespół ratowniczy, z ramienia Fundacji Polskie Centrum Pomocy Międzynarodowej (PCPM), dotarł na miejsce zdarzenia jako jedna z pierwszych międzynarodowych grup poszukiwawczo-ratowniczych i jako pierwszy zespół z Polski. Miejscem podjętych działań docelowo dla zespołu została wyznaczona baza wojskowa Melamchi w prowincji Schindhupalchok.

Z ustnych relacji członków Zespołu Ratunkowego Fundacji PCPM można wnioskować, że na miejscu zdarzenia wystąpiło wiele problemów logistycznych, których można by uniknąć na drodze lepszej koordynacji pracy zespołów EMT. Trudności te dotyczyły głównie dwóch obszarów:

• przygotowania zespołów ratunkowych – posiadanej wiedzy, umiejętności i kompetencji członków, liczebności zespołów, wyposażenia, zaopatrzenia w leki i mobilności; 
• koordynacji pracy zespołów i rozlokowania ich w różnych częściach dystryktów objętych katastrofą.

Dochodziło do sytuacji, gdy tzw. ciężkie grupy poszukiwawczo-ratownicze, z racji kiepskich warunków mobilnych, działały tylko na jednym obszarze, gdzie po kilku dniach prowadzenia działań ich potencjał ratunkowy przestał być potrzebny, podczas, gdy powinny się one przemieścić na inne tereny, na których pomoc ich byłaby lepiej wykorzystana. 

Zdarzały się sytuacje, że zespoły ratunkowe miały braki w wyposażeniu lub niedostateczną ilość materiałów opatrunkowych czy leków. Brakowało koordynacji przybyłej pomocy, zdecydowana większość dostępnych środków została skierowana do Katmandu, natomiast dopiero w późniejszym czasie zespoły były przemieszczane w inne rejony kraju, które doświadczyły większych zniszczeń niż stolica Nepalu i bardziej tej pomocy potrzebowały.

Dodatkowym utrudnieniem było ukształtowanie terenu oraz zmieniony przez trzęsienie ziemi krajobraz. Górzysty teren, zagruzowane, wąskie drogi często uniemożliwiały szybkie dostarczenie pomocy do oddalonych wsi. Pomoc często była dostarczana tam drogą lotniczą, przy użyciu helikopterów, lub pieszo.

Interesującym jest fakt, że podobne problemy opisano w związku z trzęsieniem ziemi na Haiti, które wystąpiło w 2004 r. W opracowaniu WHO poruszono trudne tematy, jakimi było przybywanie wielu zespołów ratunkowych bez zaproszenia, co wiązało się z brakiem koordynacji i komunikacji między różnymi zespołami oraz wykazano istnienie znacznych różnic w standardach profesjonalnego postępowania i wyposażenia. Podczas niesienia pomocy skupiono się głównie na urazach i świadczeniach zakresu traumatologii, natomiast zaniedbano innego rodzaju świadczenia medyczne np. w dziedzinie położnictwa lub klasycznej interny – ograniczając możliwość leczenia chorób i powikłań towarzyszących katastrofie.

Po katastrofie na Haiti (2004 rok), po wyżej wspomnianym trzęsieniu ziemi w Nepalu (2015 rok) oraz coraz częściej pojawiających się katastrofach spowodowanych nie tylko przez naturę, ale i przez czynnik ludzki, pojawiła się refleksja nad skutecznością organizacji humanitarnych w niesieniu pomocy we wszystkich jej fazach – od fazy ratunkowej, przez fazę wczesnej odbudowy, do fazy w pełni funkcjonującego państwa.

To, między innymi, opisane wydarzenia, doprowadziły do ustanowienia i wdrożenia minimalnych standardów dla certyfikowanych z ramienia WHO zespołów EMT.

W dniach 1-3 grudnia 2015 roku w Panamie, na wniosek Sekretarza WHO ds. Emergency Medical Team oraz Pan American Health Organization (PAHO), odbyło się spotkanie 150 przedstawicieli EMT z całego świata. Ze względu na zaproszenie do współpracy i rozpoczęcie procesu certyfikacji polskiego zespołu EMT type 1 – przedstawicielem polskim był prezes Fundacji PCPM – dr Wojciech Wilk. Spotkanie to miało na celu zainicjowanie międzynarodowej debaty na temat wdrażania i rozwijania idei zespołów ratunkowych. Poruszane zagadnienia dotyczyły między innymi wzmocnienia globalnej współpracy i zdolności reagowania EMT. Opracowano tam minimalne standardy jakości dla zespołów, procedury rejestracji i weryfikacji już istniejących EMT, wyznaczono funkcje mentora kontrolującego pracę zespołów, opisano procedury postępowania oraz dyskutowano nad krajowymi mechanizmami rejestracji jednostek pomocowych.

Podstawowe zasady działalności Emergency Medical Team z ramienia Global Health Cluster, World Health Organization opisuje, wcześniej już wspomniany, dokument powstały w 2013 roku o nazwie „Classification and minimum standards for foreign medical teams in sudden onset disaster”.

W dokumencie tym zawarte są wytyczne dotyczące między innymi zaopatrzenia EMT w sprzęt i leki. Zespół ratunkowy typu 1, wg powyższych wymagań, zobowiązanych jest do posiadania zapasu sprzętu i leków w ilości odpowiadającej możliwości leczenia 100 pacjentów dziennie, przez okres 2-3 tygodni. 

Wskazano, że najlepszą opcją dla zespołów ratunkowych jest posiadanie leków podlegającym standardom WHO 2010 „Guidelines for medicine donations”, jednak w związku z krajowymi przepisami i różnicami w dopuszczaniu leków do użytku, są możliwe modyfikacje i stosowanie zamienników. Przewodnik ten wskazuje także sposób przechowywania, transportowania, utylizacji, standardy jakości używanych leków. 

Zaznaczono w powyższym dokumencie również fakt, że stosowane leki muszą być dopuszczone do obrotu w kraju pochodzenia i spełniać warunki opisane lokalnym prawem, które może jednak zakazywać pewnych procedur lub stosowania określonych substancji.

Przytoczone wymagania tylko w niewielkim stopniu pokazują, że odpowiednie zaopatrzenie zespołu ratunkowego w leki jest wyzwaniem zarówno pod kątem logistycznym (zaopatrzenie w odpowiednią ilość leków, magazynowanie, przechowywanie, transport), jak i pod kątem prawnym (zakup hurtowych ilości leków przez organizacje pozarządowe, nieprowadzące działalności leczniczej na terenie RP, czy nawet posiadanie zgody na transport takich leków). 

Udzielanie pomocy medycznej poza granicami kraju w sytuacji zagrożenia może być niezwykle wymagające i trudne. Aby organizacje humanitarne mogły nieść skuteczną pomoc w stanach klęsk żywiołowych, gdy moc kataklizmu przerosła siły i środki, jakie może zapewnić państwo, na terenie którego doszło do dramatu, organizacje te powinny być w pełni przygotowane pod względem, nie tylko zapewnienia odpowiedniej liczby personelu medycznego i pomocniczego, sprzętu, ale także powinny być odpowiednio wyposażone w leki i mieć możliwość transportu wyżej wymienionych w krótkim czasie do miejsca docelowego. 

Z założenia EMT type 1 ma w ciągu 24-48 godzin od momentu zdarzenia dotrzeć z całym wyposażeniem na miejsce katastrofy, aby rozpocząć działania. Szybka i skuteczna reakcja wyszkolonego i właściwie wyposażonego personelu wymaga utrzymywania jego stałej gotowości i zdolności do natychmiastowej mobilizacji. Nie wystarczające są dobre intencje, niezbędne jest także posiadanie odpowiedniej wiedzy, doświadczenia, przygotowania i znajomości prawa.

Na drodze przygotowania ratowniczego zespołu medycznego do działania może pojawić się wiele problemów logistycznych, które powinny być rozpoznane, zanim zespół ratowniczy rozpocznie swoją działalność zagraniczną. 

Z wyżej wymienionych względów zespół ratowniczy Fundacji Polskie Centrum Pomocy Międzynarodowej postanowił uzyskać certyfikację WHO, by w ten sposób potwierdzić swoje pełne przygotowanie do realizacji postawionych sobie statutowych celów oraz gwarantować swoją gotowość do działań na arenie międzynarodowej.

mgr Katarzyna Jackowiak

Piśmiennictwo:

1. WHO – World Health Organization – Światowa Organizacja Zdrowia – organizacja działająca w ramach ONZ, której zadaniem jest działanie na rzecz zwiększenia współpracy między państwami w dziedzinie ochrony zdrowia i zwalczania epidemii chorób zakaźnych, a także ustalanie norm dotyczących składu lekarstw i jakości żywności.. Jej siedzibą jest Genewa, a członkami są obecnie 194 kraje na świecie.
2. Mitra S., Himangshu P., Ajay K., Shashwat K. Singh, Siddharth D. Debarchan P., The-25 April 2015 Nepal earthquake and ist aftershock, – http://www.currentscience.ac.in/Volumes /108/10/1938.pdf (dostępne 4.04.18).
3. Praca zbiorowa, The aftershock sequence of the 2015 April 25 Gorkha–Nepal earthquake,
   https://academic.oup.com/gji/article/203/3/2119/2594830/ (dostępne 24.04.18).4.
4. Trzęsienie Ziemi w Nepalu w zbiorczych danych nt. trzęsień ziemi w 2015 r. na świecie –https://docs.google.com/spreadsheets/d/1PdjX8hu2nyG63euop1ZNyrYlsuuB9AbBysmY3evrMEk /edit#gid=0 (dostępne 24.03.18).
5. Earthquake-report.com – Deadly Nepal Gorkha/Kodari earthquakes – 8,902 people dead + 250 missing & list of names – http://earthquake-report.com/2015/04/25/massive-earthquake-nepal-on-april-25-2015/ (dostępne 24.04.18)
6. Nepal earthquake Humanitarian Response April to September 2015 – https://reliefweb.int/sites/ reliefweb.int/files/resources/nepal_earthquake_humanitarian_response_report_lr.pdf  (dostępne 26.03.18).
7. PCPM – Raport merytoryczny za rok 2015 – http://pcpm.org.pl/pliki2015/2015/10/ Raport_2015_ gotowe_kompresja.pdf (dostępne 22.04.18).
8. Na podstawie ustnej wypowiedzi i relacji ratownika medycznego – uczestnika akcji – Marcina Kornatowskiego, członka EMT Fundacji PCPM.
9. Norton I., Schreeb J., Aitken P., Herard P., Lajolo C., „Classification and minimum standards for foreign medical teams in sudden onset disaster”. Global Health Cluster – WHO, Genewa 2013, s. 20.
10. Pan American Health Organization (PAHO) – za Wikopedią: jest międzynarodową agencją zdrowia publicznego, działającą na rzecz poprawy zdrowia i standardów życia ludzi w obu Amerykach. Została założona w grudniu 1902 roku. Jest częścią systemu Organizacji Narodów Zjednoczonych, pełni rolę Biura Regionalnego obu Ameryk WHO, a także jest organizacją zdrowotną systemu międzyamerykańskiego.
11. Dr Wojciech Wilk (za stroną www.pcpm.org.pl – dostęp 26.05.18) jest ekspertem ONZ w zakresie zarządzania kryzysowego. W 2015 r. zaangażowany był w koordynację pomocy humanitarnej po trzęsieniu ziemi w Nepalu. W latach 2001-2012 pracował w Biurze ds. Koordynacji Pomocy Humanitarnej Sekretariatu ONZ (UN-OCHA), UNHCR i IOM w 16 kryzysach humanitarnych, m.in. w Iraku, Syrii i Południowym Sudanie. Jest specjalistą ONZ ds. planowania strategicznego pomocy humanitarnej. Fundacja Polskie Centrum Pomocy Międzynarodowej (PCPM), którą kieruje niesie pomoc humanitarną i rozwojową w krajach Europy, Azji, Afryki i Ameryki Południowej.
12. Guidelines for Medicine Donations: Revised 2010. World Health Organization, 2012.
13. Wymagania dotyczące leków posiadanych przez EMT zostaną opisane w dalszej części pracy.
14. § 2 Statutu Fundacji „Polskie Centrum Pomocy Międzynarodowej” – http://pcpm.org.pl /pliki2015 /2018/05/20180508130234303.pdf (dostępne 23.05.18)